چگونه خواننده با حافظه خبری خود معنا می‌سازد؟

آریا یونسی

رسانه نگار/ پژوهشگر و دانشجوی دکترای فلسفه/ یادداشت نویس: ایبنا، امتیاز، منهای فوتبال/ دبیرداخلی نشریات تخصصی اسفار و پژوهشهای مابعدالطبیعی/ نویسنده کتابهای فخر رازی، ماخذشناسی آثار علامه طباطبایی

در این یادداشت می خواهم یک مفهوم دریدایی دیگر را معرفی کنم که پویایی و تغییر معنی را ضروری می کند: نشان یا رد. دریدا معتقد است که حضور، یعنی حضور گوینده یا نویسنده، یا حضور نیت گوینده یا نویسنده نمی تواند معنا را مشخص و ثابت کند؛ این حضور افسانه ای است که درباره آن نوشته ام. از این رو، هیچ نشانه ای معنی را در خود ندارد بلکه معنا را از تفاوت با دیگر معانی می گیرد و این تفاوت باعث می شود همیشه معنی به تعویق بیفتد. اما جز تفاوت و تعویق، نشان (یا رد) مفهومی بنیادین تر است. نشان یا رد خود یکی از مفاهیمی است که غیاب معنی را تبیین می کند. معانی پیشین نشان و رد خود را می گذارند و هرگاه خواننده با متن برخورد دارد این نشان های پیشین اثر خود را می گذارند. به همین دلیل نشان «غیابِ یک حضور است» که اکنون نیست اما ردش مانده است. با یک مثال این مفهوم را روشن تر کنم.

نشان مانند ردپایی است روی برف؛ رد پا حضور کسی را نشان می دهد که از آنجا گذشته است اما اکنون غایب است. این رد پا مدت زیادی می ماند و حضور شخص رهگذر را نشان می دهد. ممکن است کسی دیگر روی همان ردپا گذر کند و طابق النعل بالنعل گذر کند؛ رد پای او با ردپای پیشین مخلوط می شود اما رد گذشته از بین نمی رود. زیرا انداره پا و طرح کفش و نقش و نگار زیر کفش ها متفاوت هستند. به همین خاطر، دو رد پای متفاوت باقی می ماند.

معانی و نشانه های مرتبط با آنها مانند رد پاهای گذشته هستند که حضور گذشته را نشان می دهند. خواننده یک متن یا خبر پیش از آنکه متن را بخواند می دانیم که پیش تر متون و اخبار و گزارش های بسیاری را خوانده است؛ این متون پیشین حاوی نشان های زیادی هستند. خواننده وقتی با متن جدید مواجه می شود این نشان ها روی معنی جدید اثر می گذارند و معنی را متغیر می کنند؛ مانند وقتی که ردپای جدیدی روی رد پای گذشته می آید و هر دو آنها غیاب یک حضور پیشین را نشان می دهند. خواننده با متونی که خوانده است و اکنون نشان های آن را حمل می کند سراغ هر متن یا نشانه یا نظامی از نشانه ها می رود و معنی بخاطر وجود این نشان ها و ردها متغیر می شود. اخبار گذشته، متون فرهنگی و دینی و سیاسی که خوانده است و هر متنی که در گذشته سعی کرده است تا معنی را برسازد بر متن جدید اثر می گذارد. این فرآیندی است که در طرف مخاطب هنگام فهم متن و معنی سازی اتفاق می افتد. اما نباید از یاد برد که در طرف نظام نشانه ها نیز تفاوت و تعویق بازی معنی را هدایت می کنند. از این رو، پویایی معنی از یک طرف به سبب نظام نشانه ها و زبان است و از طرف دیگر در شکل و فرآیند مواجهه مخاطب با متن است.